Είναι απαραίτητη η προετοιμασία για την εγκυμοσύνη, τον τοκετό και τη γονεϊκότητα σε περίοδο οικονομικής κρίσης;
Οικονομική κρίση παρουσιάζεται επίσημα στην Ελλάδα τον Μάιο του 2010. Η Ελλάδα τίθεται υπό επιτήρηση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, την Ευρωπαϊκή Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, εξαιτίας των δημοσίων ελλειμμάτων, του δημόσιου χρέους και της κρίσης δανεισμού. Στα επόμενα χρόνια η ανεργία και ο πληθωρισμός εκτοξεύονται στα ύψη, το ΑΕΠ συρρικνώνεται δραματικά και ο ρυθμός ανάπτυξης της χώρας γίνεται αρνητικός.
Οι συνέπειες δεν είναι μόνο οικονομικές, αλλά και κοινωνικές, πολιτιστικές, περιβαλλοντικές, πολιτικές και εθνικές. Πλήττονται οι κρατικές δομές, οι ιδιωτικοί φορείς και ο πληθυσμός. Η οικονομική κρίση επηρεάζει αρνητικά την υγεία του πληθυσμού, ενώ μελέτες δείχνουν πως αυτές οι συνέπειες δεν είναι μόνο άμεσες και βραχυπρόθεσμες, αλλά πλήττουν και τις μελλοντικές γενεές.
Όλα αυτά έρχονται να προστεθούν σε ένα μεγάλο αριθμό προβλημάτων που ήδη αντιμετώπιζε το Εθνικό Σύστημα Υγείας, όπως ο κατακερματισμός του, η αδυναμία κάλυψης αναγκών πρωτοβάθμιας φροντίδας, η αυξημένη ζήτηση λόγω γήρανσης του ελληνικού πληθυσμού, οι υγειονομικές ανισότητες, η πληθώρα ιατρών και η έλλειψη νοσηλευτικού και παραϊατρικού προσωπικού, η χαμηλή παραγωγικότητα, η περιορισμένη ποιότητα των υπηρεσιών, η μη ανταποκρισιμότητα, η σπατάλη πόρων και η διοχέτευσή τους στην παραοικονομία, η διαφθορά. Το αποτέλεσμα ήταν τεράστια ελλείμματα στα νοσοκομεία και τους ασφαλιστικούς οργανισμούς υγείας. Σε αυτά ας προστεθεί και ο μεγάλος αριθμός μεταναστών και προσφύγων στην Ελλάδα που χρησιμοποιούν τις δημόσιες υπηρεσίες υγείας δωρεάν χωρίς καμία κοινωνική ή ιατρική ασφάλεια.
Είναι, λοιπόν, εμφανές πως η Ελλάδα και το Ελληνικό Εθνικό Σύστημα Υγείας της έχουν επηρεασθεί περισσότερο από οποιασδήποτε άλλης ευρωπαϊκής χώρας από την οικονομική κρίση. Κάτι που πάντα συμβαίνει στις χώρες χαμηλής και μέσης ανάπτυξης, όπως η Ελλάδα, σε μία οικονομική κρίση. Τα οικονομικά μέτρα που έχει λάβει η κυβέρνηση έχουν επηρεάσει σοβαρά τη δομή και λειτουργία των δημόσιων νοσοκομείων και υπηρεσιών υγείας, καθώς έχει προχωρήσει σε συγχώνευση νοσοκομείων, κατάργηση φορέων, διαθεσιμότητα προσωπικού, μείωση μισθών και περικοπές δαπανών με αποτέλεσμα την εμφάνιση νοσοκομείων με έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού, φαρμακευτικού, ιατρικονοσηλευτικού και τεχνικού υλικού. Παράλληλα, μειώθηκαν δραματικά οι δαπάνες για τις πολιτικές προώθησης της δημόσιας υγείας, όπως πρωτοβουλίες προληπτικής ιατρικής και εκπαιδευτικών προγραμμάτων.
Οι Επιπτώσεις της κρίσης
Οι επιπτώσεις της κρίσης στην υγεία του ελληνικού πληθυσμού είναι σημαντικές και θα είναι ανάλογες της χρονικής έκτασης και έντασης της κρίσης. Οι ίδιοι οι πολίτες θεωρούν πως το επίπεδο υγείας τους έχει χειροτερεύσει εξαιτίας της κρίσης, με τους εργάτες και τα άτομα με χαμηλή εκπαίδευση να υφίστανται τις πιο δυσμενείς επιπτώσεις σε σχέση με τα άτομα υψηλής εκπαίδευσης της μεσαίας και ανώτερης τάξης.
Η ανεργία, η ανασφάλεια στην εργασία και η απώλεια εισοδήματος έχουν σημαντική επίδραση στην υγεία του πληθυσμού, καθώς οδηγούν σε φτώχεια, στρες, επιβλαβείς για την υγεία συμπεριφορές, όπως η κατάχρηση αλκοόλ, καπνίσματος και ναρκωτικών, ενώ μεταβάλλονται και οι συνθήκες εργασίας (μη ικανοποιητική εργασία, υποβαθμισμένη θέση). Έτσι, η απώλεια εργασίας συνοδεύεται από ψυχικές διαταραχές, όπως ανησυχία, άγχος, κατάθλιψη, προβλήματα εθισμού και εξάρτησης σε ουσίες, υοθέτηση μη υγιεινού τρόπου ζωής και επιπλέον πλημμελούς διαχείρισης των νοσημάτων από τις επιβαρυμένες υγειονομικές υπηρεσίες.
Η οικονομική κρίση δεν επηρεάζει μόνο την υγεία του σημερινού πληθυσμού, αλλά επιδρά αρνητικά και στις επόμενες γενεές. Σύμφωνα με στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας παρατηρείται δημογραφική μείωση και γήρανση του πληθυσμού της χώρας ως αποτέλεσμα της υπογεννητικότητας και της αύξησης του προσδόκιμου επιβίωσης. Πιο συγκεκριμένα, ενώ το 2008 οι γεννήσεις ήταν 118302, κατά το 2010, όταν η Ελλάδα μπήκε στο μνημόνιο, οι γεννήσεις μειώθηκαν σε 114766 και το 2011 σε 106428. Το 2011 επίσης, οι γεννήσεις ήταν λιγότερες από τους θανάτους, οι οποίοι έφτασαν τους 111099. Ο δείκτης γονιμότητας στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα ανησυχητικός, καθώς κυμαίνεται στο 1,39, ενώ υπολογίζεται πως για τις αμιγώς Ελληνίδες γυναίκες ίσως είναι κάτω από 1. Ας λάβουμε υπ’όψιν μας πως για να μιλάμε για ομαλή αναπαραγωγή του πληθυσμού, ο δείκτης γονιμότητας πρέπει να είναι από 2,1 και πάνω. Παράλληλα, διαπιστώνεται και αύξηση του ποσοστού των παλίνδρομων κυήσεων από 2% σε 4% τα τελευταία δύο χρόνια. Τα παραπάνω στοιχεία φαίνεται να σχετίζονται με την οικονομική κρίση και με τους προβληματισμούς των ζευγαριών για τη δημιουργία οικογένειας την σημερινή εποχή.
Η οικονομική κρίση έχει επηρεάσει εμφανώς όλους τους εργαζόμενους. Ωστόσο σύμφωνα με τον Συνήγορο του Πολίτη παρατηρείται διαφοροποίηση σε βάρος των γυναικών, που έχουν το μεγαλύτερο ποσοστό ανεργίας, και μάλιστα σε φάσεις που συνδέονται με την εγκυμοσύνη και την μητρότητα. Ειδικότερα, έρευνα έδειξε πως έγκυες εργαζόμενες ή εργαζόμενες που έχουν μόλις επιστρέψει από την άδεια μητρότητας τίθενται συχνότερα σε εκ περιτροπής απασχόληση με αντίστοιχη μείωση αποδοχών, χωρίς να έχουν τηρηθεί οι σχετικές προβλέψεις του νόμου. Συχνά, οι ίδιες προσπαθούν να διευθετήσουν το πρόβλημα απ’ευθείας με τον εργοδότη και δέχονται την παραβίαση των εργασιακών τους δικαιωμάτων προκειμένου να μην απολέσουν τη θέση εργασίας τους. Η εγκυμοσύνη και η μητρότητα, πιο έντονα σήμερα από πότε άλλοτε, φαίνεται να έχει αρνητικά αποτελέσματα στην επαγγελματική ανέλιξη των γυναικών και στην ανάληψη εκ μέρους τους θέσεων ευθύνης. Η λήψη αδειών μητρότητας, ανατροφής και επαπειλούμενης κύησης συχνά καταλογίζεται σε βάρος τους, ενώ επηρεάζεται η υπηρεσιακή τους εξέλιξη και η μισθολογική τους κατάσταση.
Γυναίκες στην αναπαραγωγική ηλικία
Όλα αυτά προκαλούν άγχος στις γυναίκες σε αναπαραγωγική ηλικία, κυρίως στις μητέρες, έγκυες και λεχώνες. Μελέτη που έγινε στην Ιρλανδία το 2008, στη διάρκεια της εκεί οικονομικής κρίσης, κατέδειξε υψηλά ποσοστά προγεννητικού στρες, φόβου και συμπτωμάτων κατάθλιψης σε έγκυες χαμηλού κινδύνου. Παράγοντες που συμβάλλουν στην παρουσία στρες στη διάρκεια της εγκυμοσύνης αποτελούν τα οικονομικά προβλήματα, η χαμηλή κοινωνικο-οικονομική κατάσταση, οι οικογενειακές συγκρούσεις και η οικιακή βία, η ελλειπής κοινωνική υποστήριξη, η χρήση ουσιών, η ελλειπής αύξηση βάρους, η ύπαρξη κάποιας χρόνιας πάθησης ή ψυχικής διαταραχής.
Το στρες στη διάρκεια της εγκυμοσύνης, ανάλογα με την εβδομάδα στην οποία εμφανίζεται, έχει σημαντικές επιδράσεις τόσο στη μητέρα, όσο και στο παιδί, άμεσες, αλλά και μακροπρόθεσμες. Έρευνες έχουν δείξει πως το μητρικό στρες στη διάρκεια της εγκυμοσύνης συνδέεται με υπέρταση και επιλόχεια κατάθλιψη της μητέρας. Επίσης, έχει βρεθεί πως έγκυες με ιδιαίτερο άγχος στο τρίτο τρίμηνο της κύησης έχουν αυξημένες πιθανότητες για πρόωρο τοκετό και νεογνά με χαμηλό βάρος γέννησης, ενώ κάποιες έρευνες μιλούν για αυξημένα ποσοστά καισαρικών τομών και χαμηλότερο Apgar score <8, στο 1ο και 5ο λεπτό. Επιπλέον, η παρουσία έντονου στρες στο πρώτο τρίμηνο της κύησης συνδέεται με τη δημιουργία υπερωσχιστίας (λυκόστομα) στο έμβρυο, ενώ στις 18 εβδομάδες κύησης με την παιδική πλαγιότητα (η τάση χρησιμοποίησης οργάνων της ίδιας πλευράς, άνω ή κάτω άκρο, αυτί, οφθαλμός, κατά τις εκούσιες κινητικές πράξεις).
Το έντονο άγχος της μητέρας στη διάρκεια της εγκυμοσύνης, δυστυχώς, δεν έχει επιδράσεις μόνο κατά την περιγεννητική περίοδο στην ίδια και το παιδί της, αλλά φαίνεται πως επηρεάζει όλη την μετέπειτα ζωή της οικογένειας. Έρευνες έδειξαν πως η παρουσία μητρικού στρες στη διάρκεια της κύησης, ανεξάρτητα από το τρίμηνο στο οποίο θα εμφανιστεί, ευθύνεται για την παρουσία προβλημάτων συμπεριφοράς, μαθησιακών δυσκολιών, συναισθηματικών και ψυχικών διαταραχών κατά την βρεφική, παιδική και ενήλικη ζωή των παιδιών. Πιο συγκεκριμένα, το μητρικό στρες στη διάρκεια της εγκυμοσύνης φαίνεται να συνδέεται άμεσα με την εμφάνιση άγχους αποχωρισμού στα βρέφη, καθυστέρησης στην έναρξη ομιλίας, υπερκινητικότητας στα παιδιά, κυρίως τα αγόρια, διάσπασης της προσοχής, χαμηλής βαθμολογίας στο μάθημα της γλώσσας, δυσλεξίας, διαταραχής συμπεριφοράς σε παιδιά και εφήβους, επιθετικότητας και άγχους στην παιδική ηλικία, έλλειψης κοινωνικότητας και αυτισμού. Τέλος, σε αυτό το σημείο θα ήθελα να αναφέρω την ύπαρξη ολλανδικής έρευνας σε έγκυες γυναίκες κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου και των παιδιών τους, η οποία αποδεικνύει την σύνδεση της εμβρυικής ανάπτυξης σε περιβάλλον μητρικού στρες και κακής διατροφής με την αυξημένη πιθανότητα εμφάνισης συναισθηματικών διαταραχών, σχιζοειδούς προσωπικότητας και σχιζοφρένειας κατά την ενήλικη ζωή τους.
Πως εξηγούνται όλα αυτά;
Έρευνες αποδεικνύουν πως η χρήση καπνού και αλκοόλ, το μητρικό στρες και διάφοροι ιοί κατά τη διάρκεια της κύησης, το χαμηλό βάρος γέννησης του νεογνού, οι περιγεννητικές και νεογνικές επιπλοκές, το γονικό στρες και ο γονικός τρόπος ζωής κατά τη βρεφική ηλικία, η φτώχεια, η υοθεσία και ο αποχωρισμός μητέρας-παιδιού συνδέονται με έναν μεγάλο αριθμό διασπαστικών διαταραχών συμπεριφοράς.
Όλοι οι παραπάνω παράγοντες παρουσιάζουν υψηλά ποσοστά εμφάνισης στις μητέρες και τις οικογένειες σε περίοδο οικονομικής κρίσης, καθώς το στρες που βιώνουν τους οδηγεί να αλλάξουν και να υοθετήσουν ανθυγιεινά πρότυπα συμπεριφοράς όσον αφορά στη διατροφή τους, τον ύπνο, την άσκηση, τη χρήση καφεϊνης, καπνού και αλκοόλ, τη χρήση ναρκωτικών ουσιών και την πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας. Αυτή είναι μία πρώτη εξήγηση για τις αρνητικές επιπτώσεις του μητρικού στρες στο περιγεννητικό αποτέλεσμα.
Η δεύτερη εξήγηση αναδεικνύει τη μεγάλη σημασία του άξονα υποθάλαμος-υπόφυση-επινεφρίδια στην ζωή του ανθρώπου, ήδη από την εμβρυική ηλικία. Γνωρίζουμε πως ο υποθαλαμο-υποφυσιο-επινεφριδιακός (HPA) άξονας είναι το βασικό νευρο-ορμονικό σύστημα που ρυθμίζει την αντίδραση του ανθρώπου στο στρες. Σε κάθε στιγμή άγχους εκκρίνεται κορτικοτρόπος εκκριτική ορμόνη από τον υποθάλαμο (CRH), η οποία διεγείρει τον πρόσθιο φλοιό της υπόφυσης που με τη σειρά της εκκρίνει αδρενοκορτικοτρόπο ορμόνη (ACTH). Η ACTH διεγείρει τους αντίστοιχους υποδοχείς στα επινεφρίδια και εκκρίνουν διάφορα γλυκοκορτικοειδή, κυρίως κορτιζόλη. Στη διάρκεια της εγκυμοσύνης, CRH παράγεται και από τον πλακούντα, προκαλώντας υπερδιέγερση του HPA άξονα και υπερπαραγωγή κορτιζόλης. Η παραγωγή πλακουντιακής CRH και η παρουσία υψηλών επιπέδων κορτιζόλης ξεκινά στο 2ο τρίμηνο της εγκυμοσύνης και αυξάνεται γραμμικά μέχρι το τέλος της, με αποκορύφωση τις τελευταίες 6-8 εβδομάδες. Φαίνεται, όμως, παράλληλα πως καθώς προχωρά η εγκυμοσύνη, το στρες δεν προκαλεί τόσο μεγάλη έκκριση κορτιζόλης στη μητέρα και πως από την 16η εβδομάδα ένα πλακουντιακό ένζυμο, το 11β-HSD-2, μετατρέπει την κορτιζόλη σε ανενεργή κορτιζόνη, ενεργώντας ως φραγμός στα μητρικά κορτικοειδή. Παρολαυτά, 10-20% της μητρικής κορτιζόλης περνά στο έμβρυο, η οποία σε συνθήκες διαρκούς έντονου στρες, θα μπορούσε να έχει μακροπρόθεσμες επιδράσεις στην ανάπτυξη του εμβρυικού εγκεφάλου. Επιπλέον, έρευνα έδειξε πως υπάρχει θετική σχέση μεταξύ κορτιζόλης μητρικού πλάσματος και αμνιακού υγρού, η οποία γίνεται μεγαλύτερη, όσο εντονότερο είναι το μητρικό στρες, γεγονός που μας οδηγεί στη σκέψη πως το μητρικό άγχος μπορεί να επηρεάζει τη πλακουντιακή λειτουργία και έτσι το έμβρυο να επηρεάζεται ακόμα περισσότερο από τη μητρική κορτιζόλη. Επιπλέον, μέλετες κατέδειξαν τη σχέση των υψηλών επιπέδων μητρικής κορτιζόλης και της αυξημένης εμβρυικής δραστηριότητας. Φαίνεται λοιπόν, πως όσο μεγαλύτερη είναι η έκθεση του εμβρύου σε αυξημένα επίπεδα κορτιζόλης, τόσο εντονότερη και μακροβιότερη είναι η επίδρασή τους στην ανάπτυξη του εμβρυικού εγκεφάλου και συνεπώς τόσο μεγαλύτερες οι συνέπειες όχι μόνο στην παιδική, αλλά και την ενήλικη ζωή του παιδιού.
Η τρίτη εξήγηση έχει σχέση με την πλακουντιακή κυκλοφορία. Φαίνεται πως το μητρικό στρες κατά το τρίτο τρίμηνο της κύησης επηρεάζει τη ροή αίματος από τον πλακούντα προς το έμβρυο. Πιο συγκεκριμένα, έρευνες έδειξαν πόσο όσο μεγαλύτερο ήταν το στρες των μητέρων κατά το τρίτο τρίμηνο της κύησης, τόσο μεγαλύτερη ήταν η αντίσταση στις μητριαίες αρτηρίες. Γεγονός που μπορεί να οφείλεται στην επίδραση της κορτιζόνης ή της νοραδρεναλίνης που επίσης εκκρίνεται σε συνθήκες στρες.
Τέλος, φαίνεται πως το παρατεταμένο στρες στη διάρκεια μίας οικονομικής κρίσης προκαλεί μεταβολές στα γονίδια και διαταράσσει την ομοιόσταση του ανθρώπινου οργανισμού, πυροδοτώντας τη δυσλειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος και αυξάνοντας έτσι τον κίνδυνο για καρδιαγγειακές παθήσεις, ακόμη και για καρκίνο.
H ψυχοπροφυλακτική προετοιμασία γονέων
Όλες οι παραπάνω παρεμβάσεις αποτελούν μέρος της ψυχοπροφυλακτικής προετοιμασίας γονέων, καθιστώντας την έτσι απαραίτητη για τις έγκυες γυναίκες και τις οικογένειές τους, ιδιαίτερα σε περιόδους οικονομικής κρίσης, όπως αυτή που βιώνουμε σήμερα στην Ελλάδα. Πιο συγκεκριμένα, έρευνες έχουν δείξει πως η ψυχοπροφυλακτική προετοιμασία γονέων μειώνει το στρες όχι μόνο των μητέρων, αλλά και των πατέρων κατά την περιγεννητική περίοδο, μεγαλώνει την αυτοεκτίμηση των γυναικών, βελτιώνει τη σχέση του ζευγαριού, μειώνει τις πιθανότητες για εμφάνιση επιλόχειας κάταθλιψης και αυξάνει το αίσθημα κοινωνικής στήριξης στις οικογένειες.
Έρευνες δείχνουν πως η απλή προγεννητική ενημέρωση των γονέων σε θέματα εγκυμοσύνης, τοκετού και λοχείας δεν είναι αρκετή για την αντιμετώπιση του μητρικού στρες. Χρειάζεται να γίνει μία οργανωμένη, συνεχής προετοιμασία γονέων σε μικρές ομάδες, των 10 ατόμων περίπου, από ομάδα επαγγελματιών υγείας, που μπορεί να αποτελείται από μαίες, ψυχολόγο-ψυχοθεραπεύτρια, φυσιοθεραπεύτρια ή γυμνάστρια, μουσικοθεραπεύτρια και δασκάλα γιόγκας. Προετοιμασία, η οποία ξεκινά το δεύτερο τρίμηνο της εγκυμοσύνης (18-20 εβδομάδες) και τελειώνει τις τελευταίες εβδομάδες (37-38 εβδομάδες) της κύησης. Περιλαμβάνει 3 βασικές δραστηριότητες: α) ενημέρωση για θέματα εγκυμοσύνης, τοκετού, λοχείας, φροντίδας νεογνού και θηλασμού, β) φυσιοθεραπευτική δραστηριότητα, η οποία συμπεριλαμβάνει τις τεχνικές αναπνοής, τεχνικές χαλάρωσης και κινησιοθεραπευτικές πρακτικές και γ) αλληλεπίδραση, όπου γίνεται συζήτηση και ανταλλαγή απόψεων και εμπειριών μεταξύ των γονέων.
Πιθανότατα, αυτή τη στιγμή σκέφτεστε «Πολύ ωραία όλα αυτά, αλλά πως μπορούν να πραγματοποιηθούν σε περίοδο οικονομικής κρίσης;». Η απάντηση είναι όπως γίνεται και σε άλλες χώρες σε οικονομική κρίση, όπως η Ισλανδία και η Κούβα, οι οποίες σε αντίθεση με τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, αντί να ακολουθήσουν το δρόμο της οικονομικής λιτότητας στον τομέα της υγείας και της κοινωνικής πρόνοιας, έπραξαν το αντίθετο. Το ίδιο δρόμο φαίνεται να ακολουθεί και η Κύπρος. Γνωρίζοντας πόσο πολύ η οικονομική δυσπραγία επηρεάζει την υγεία του σημερινού πληθυσμού τους, αλλά και των μελλοντικών γενεών, αποφάσισαν να επενδύσουν στη δημόσια υγεία και κοινωνική πρόνοια, αυξάνοντας τον αριθμό των νοσοκομείων, πολυκλινικών, κέντρων υγείας/τοκετού, τον αριθμό του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού, προωθώντας την προληπτική ιατρική, την πρωτοβάθμια φροντίδα και τη συνεργασία μεταξύ των επαγγελματιών υγείας.
Το παράδειγμα αυτών των χωρών θα μπορούσε να ακολουθήσει και η Ελλάδα, επενδύοντας σε πολιτικές που προάγουν τη δημόσια υγεία και κοινωνική πρόνοια, στην ουσία επενδύοντας στο μέλλον αυτής της χώρας, που είναι τα παιδιά και οι οικογένειές τους. Συμπερασματικά, λοιπόν, η ψυχοπροφυλακτική προετοιμασία δεν αποτελεί πολυτέλεια σε περίοδο οικονομικής κρίσης, αλλά επιτακτική ανάγκη του σημερινού πληθυσμού σε αναπαραγωγική ηλικία και των μελλοντικών γενεών.
